کمانچه سازی آرشه‌ای زهی از موسیقی ایران است، شکم، دسته، سر و پایه‌ای که روی زمین یا زانوی نوازنده قرار می‌گیرد، اجزای آن را تشکیل می‌دهند. گونه‌ای از کمانچه‌ی پشت باز وجود دارد که در میان مردمان لر نواخته می‌شود و به “تال” معروف است.
مروری بر پیشینه‌ی تاریخی کمانچه
در کتاب موسیقی‌الکبیر، تالیف ابونصر فارابی از کمانچه نام‌برده شده، وی در کتابش معادل عربی کمانچه یعنی “رباب” را به کار برده است. کمانچه در ادوار صفویه و قاجار در زمره‌ی سازهای اصلی موسیقی ایران قرار داشته است، کمانچه در آذرماه سال ۱۳۹۶ در سازمان یونسکو ثبت جهانی شد.
شکل ظاهری کمانچه
کاسه‌ی کروی و توخالی کمانچه از چوب توت به صورت ترکه‌ای که متشکل از تکه‌های چوب در کنار هم است، ساخته می‌شود، قطع کوچکی از آن در جلو به دهانه اختصاص دارد که روی آن پوست کشیده می‌شود. روی پوست، خرکی مشابه خرک تار البته نه به صورت کامل، عمود بر سیم‌ها قرار گرفته است.
دسته‌ی کمانچه، لوله‌ای توپر است که به شکل مخروط وارونه خراطی شده، قسمت انتهای بالایی لوله توخالی است و در طرف جلو دارای شکاف است که نقش جعبه‌ی گوشی را ایفا می‌کند.
دسته‌ی ساز پرده ندارد، جعبه‌ی گوشی‌ها در سرساز واقع شده‌اند، در دو طرف آن دو گوشی تعبیه شده و یک قبه که در بالای جعبه خودنمایی می‌کند، ۸۰ سانتی‌متر طول ساز تا قبه است.
این ساز در گذشته سیم‌گیر نداشته و سیم‌ها به صورت مستقیم به ساز متصل می‌شدند، پس از ورود ویلن به ایران، پیچ‌های کوچک تنظیم کوک آن که موسوم به تاندور هستند به کمانچه اضافه شد و کوک ساز برای نوازنده آسان و دقیق‌تر شد، در ابتدا سیم‌های این ساز از ابریشم یا روده‌ی تابیده حیوانات ساخته می‌شد که قادر نبود در حد انتظار کوک شود، در ادامه مسیر تغییر و تحول، سیم‌های ویلن جایگزین سیم کمانچه شد.
کمانچه از سازهای زهی کششی است و ۴ سیم دارد، البته در اول دارای ۳ سیم بوده که به تبعیت از ویلن سیم چهارم به آن اضافه شد، سیم‌های کمانچه در طول ساز گسترش دارند و صدایی خوش و دلکش تولید می‌کنند، منتها قدری تودماغی است.
شیوه‌ی نواختن کمانچه
پایه‌ی کمانچه روی زمین، صندلی یا زانوی نوازنده که نشسته است، قرار می‌گیرد و به وسیله‌ی آرشه یا کمان نواخته می‌شود، هنگام اجرا، ساز مقداری حول محور خود می‌چرخد و همین قابلیت باعث می‌شود که آرشه آسان‌تر با سیم‌ها در تماس باشد.
این ساز زهی ایرانی به طور قائم در دست چپ قرار می‌گیرد و انگشتان نوازنده روی سیم می‌لغزند، آرشه هم با دست راست روی سیم کشیده می‌شود.
اجزای کمانچه و عملکرد آنها
- کاسه: کاسه‌ی کمانچه به دو شکل کروی و مخروط ناقص یا پشت‌باز ساخته می‌شود، نوع اخیر که بیشتر در لرستان نواخته می‌شود، صدایی پرقدرت و شفاف دارد. جنس کاسه‌ی پشت باز از توت و به صورت یک تکه است.
- کاسه‌ی کروی، یک تکه و ترکه‌ای است، قطر بیرونی کاسه‌ی ساز معمولا ۲۰ سانتی‌متر است، ولی اندازه‌ی کاسه‌ی آن در نقاط مختلف، متفاوت است، برای مثال، کاسه‌ی کمانچه‌ی ترکمن‌ها کوچک است.
- دسته: دسته‌ی کمانچه که از چوب گردو است بر خلاف کاسه معمولا به یک شکل ساخته می‌شود و این شکل عمدتا مخروط ناقص است. قطر در شیطانک ۳۷ و در محل پیوستن به کاسه ۳۱ میلی‌متر است، طول دسته هم ۳۱ سانتی‌متر می‌باشد.
- ۴ سیم کمانچه از شیطانک، روی دسته و کاسه عبور می‌کنند و در نهایت به سیم‌گیر متصل می‌شوند.
- پوششی از پوست ماهی، آهو یا پوست شکم گاو روی دهانه‌ی کمانچه کشیده می‌شود، سیم‌ها با فشار خرک روی پوست می‌چسبند و پایه‌ای که در قسمت سیم‌گیر به کاسه وصل است، روی پای نوازنده آرام می‌گیرد.
- آرشه یا کمان از یک چوب به طول ۶۰ سانتی‌متر و جنسی از دم اسب ساخته می‌شود.
- کاسه‌ی طنینی کروی شکل و توخالی است، در قسمت بالای آن دهانه‌ای باز تعبیه شده که پوست روی آن کشیده می‌شود و خرک روی پوست قرار می‌گیرد، قسمت خارجی کاسه‌ی طنینی با صدف یا استخوان تزئین می‌شود.
- پوست کمانچه: پوستی که روی دهانه‌ی کمانچه کشیده می‌شود، از قسمت نازک پوست چهارپایانی مثل، آهو، بره و بز است.
- خرک کمانچه: جنس خرک از چوب یا استخوان است که دارای ۴ سانتی‌متر طول و ۲ سانتی‌متر ارتفاع است و روی کاسه قرار می‌گیرد. برای اینکه طول سیم اول کمتر و طول سیم چهارم بیشتر باشد، خرک را مقداری کج قرار می‌دهند. کار شیارهای روی خرک ثابت نگه‌داشتن فاصله‌ی سیم‌هاست.
- دسته: این بخش از کمانچه که به شکل مخروط وارونه و به طول ۲۵ سانتی‌متر و قطر ۳ سانتی‌متر ساخته می‌شود، از یک سو به کاسه و از سوی دیگر به سرپنجه منتهی می‌شود.
- سرپنجه‌ی کمانچه: این قسمت که جنسی از چوب دارد در ابتدای دسته تعبیه شده است، سطح رویی آن توخالی است و ۴ گوشی به حالت ۲ به ۲ در طرفین آن نمایان هستند، زایده‌ای موسوم به صراحی، تاج یا تنگ در قسمت بالایی سرپنجه طول ساز را بیشتر می‌کند.
- گوشی‌ها: ۴ عدد گوشی از جنس چوب که برابر با تعداد سیم‌های کمانچه هستند، به شکل میخ‌های سرپهن، ۲ به ۲ در دو طرف سرپنجه قرار می‌گیرند.
- شیطانک: چوب یا استخوان باریک و کم ارتفاعی که میان سرپنجه و دسته جا می‌گیرد و سیم‌ها از روی آن عبور کرده و به گوشی‌ها می‌رسند، شیطانک نام دارد.
- سیم‌گیر: این قسمت از ساز، قطعه‌ای کوچک از چوب یا فلز است که در آخر بدنه‌ی کاسه قرار می‌گیرد و یک سر سیم به آن گره زده می‌شود.
- خصوصیات پوست کمانچه: پوست عاملی مهم و اثرگذار در صدادهی کمانچه است، پوست کهنه که مرغوبیت بیشتری برای استفاده در کمانچه دارد این‌گونه شناخته می‌شود:
- در مقایسه با پوست تازه، تیره‌تر است.
- اگر پوست تازه خیس شود بوی بدی از آن متصاعد می‌گردد، در حالی که پوست کهنه بو ندارد یا اگر هم داشته باشد، بسیار اندک است.
- با کشیدن ناخن روی پوست تازه، رد سفیدی به جا می‌ماند، اما پوست کهنه این طور نیست.
نکات زیر هم برای آگاهی و انتخاب بهتر یادآوری می‌گردد
- جنس چوب: کمانچه باید از چوب درخت توت یا گردو ساخته شود، البته چوب توت ترجیح دارد. سن چوب و خشکی آن تاثیر به سزایی در صدادهی ساز دارد.
- کیفیت و چگونگی ساخت: سطح بیرونی کمانچه باید صاف و خوب پرداخت شده باشد، ایراد عمده‌ای در ظاهر و بدنه‌ی ساز به چشم نخورد، اتصالات قسمت‌های مختلف ساز معیوب نباشد، آنچه در خرید کمانچه باید برای شما مهم باشد، کیفیت، رفع نیاز و انتظار است، تنها ظاهر زیبا یا مارک و برند ملاک نیست.
- دسته‌ی ساز: تناسب وزن و تعادل دسته که از چوب گردو یا آبنوس تهیه می‌شود با کاسه‌ی کمانچه، نشانه‌ی کیفیت دسته است.
- تراش مناسب: تراش و پرداخت یک‌دست در هر دو مدل یک‌تکه و ترکه‌ای کمانچه، فوق‌العاده مهم است، نباید هیچ اثر و نشانی از چسب یا اتصالات اضافی و نامرغوب در سطح ساز مشاهده شود. صافی و یک‌نواختی کاسه‌ی ساز به معنی تراشیدن درست آن است.
- جنس سیم‌ها: توصیه می‌شود هنگام خرید جنس و کیفیت هر چهار سیم کمانچه را بررسی نمایید.
- قیمت کمانچه: هریک از مواردی که در مباحث این مطلب بیان شد، می‌توانند بر قیمت تمام شده‌ی کمانچه تاثیر داشته باشند، اما آنچه تعیین کننده‌ی خرید شماست، نیاز و بودجه است.
همه نکات ذکر شده در این مقاله هنگام انتخاب کمانچه مناسب اهمیت دارند. رعایت همه این نکات ممکن است سخت به نظر برسد، به همین دلیل در ادامه مطلب، ۶ کمانچه ارزان، باکیفیت و محبوب را برای شما آماده کرده‌ایم. این کمانچه‌ها امتحان خود را بارها پس داده و رضایت هنرجوها را جلب نموده‌اند. با کلیک روی تصویر و یا دکمه زیر هر محصول می‌توانید وارد سایت دیجی‌کالا شده و محصول را به صورت اینترنتی سفارش دهید.
کمانچه کیهان ویژه مدل یک مهره
مشخصات
-
جنس کاسهتوت + گردو
-
جنس پوستتودلی
-
جنس شیطانکاستخوان
-
عرض شیطانک۳.۵ میلی‌متر
-
جنس موی آرشهموی طبیعی دم اسب
-
جنس خرکنراد
-
اقلام همراهجعبه آرشه
-
سایر مشخصاتنوع کاسه :پشت بسته
مشاهده قیمت روز، تصاویر بیشتر و خرید
کمانچه مدل ۸۰ ترک کد G_A-F-R-A_80T_R2
مشخصات
-
ابعاد۷۴x24x24 سانتی‌متر
-
وزن۳.۲ کیلوگرم
-
جنس کاسهگردو و اَفرا
-
نوع کاسهترکهای
-
جنس پوستبره تودلی (طبیعی)
-
طول شیطانک تا خرک۳۴۰ میلی‌متر
-
جنس شیطانکاستخوان طبیعی
-
عرض شیطانک۳۰ میلی‌متر
-
جنس موی آرشهطبیعی
-
جنس خرککبوده
-
جنس گوشیهاگردو صدف کاری
-
اقلام همراهاقلام همراه این ساز نفیس و ارزشمند یک عدد جعبه چوبی (هاردکیس) قفل رمزی تمام پولیش و یک عدد آرشه با موی طبیعی حرفه‌ای و یک عدد کلیفون مطابق با تصاویر می‌باشد.
مشاهده قیمت روز، تصاویر بیشتر و خرید
کمانچه فردین صفاری پور مدل دسته آبنوس
مشخصات
-
ابعاد۳۰x30x80 سانتی‌متر
-
وزن۲۰۰۰ کیلوگرم
-
جنس کاسهگردو
-
نوع کاسهترکهای
-
جنس پوستبره تودلی
-
جنس شیطانکگردو
-
جنس گوشیهاگردو
-
اقلام همراهکاور
-
سایر مشخصاتجنس دسته: آبنوسجنس روی دسته: آبنوسجنس خرک: افراجنس سیم گیر: برنجیک مهر
مشاهده قیمت روز، تصاویر بیشتر و خرید
کمانچه مدل خالقی دو مهر ویژه سفارشی
مشخصات
-
ابعاد۶۸x28x28 سانتی‌متر
-
وزن۱.۵ کیلوگرم
-
جنس کاسهچوب توت کهنه
-
نوع کاسهترکهای
-
جنس پوستبره تودلی طبیعی درجه یک
-
جنس شیطانکاستخوان
-
جنس موی آرشهطبیعی
-
جنس گوشیهاچوب گردو
-
اقلام همراهکاور و آرشه
-
سایر مشخصاتاین مدل دو مهر ویژه سفارشی هست که از چوب کهنه و متریال درجه یک ساخته شده و با مدل ساده فرق دارد
مشاهده قیمت روز، تصاویر بیشتر و خرید
کمانچه مدل گردو و اَفرا کد T-A-R-K-80-R2
مشخصات
-
ابعاد۷۴x24x24 سانتی‌متر
-
وزن۳.۴ کیلوگرم
-
جنس کاسهگردو و اَفرا
-
نوع کاسهترکهای
-
جنس پوستبره تودلی (طبیعی)
-
طول شیطانک تا خرک۳۴۰ میلی‌متر
-
جنس شیطانکآبنوس
-
عرض شیطانک۳۰ میلی‌متر
-
جنس موی آرشهطبیعی
-
جنس خرککبوده
-
جنس گوشیهاگردو صدف کاری
-
ویژگی های سازمهر سازنده
-
اقلام همراهاقلام همراه این ساز نفیس و ارزشمند یک عدد جعبه چوبی (هاردکیس) قفل رمزی تمام مخمل و یک عدد آرشه با موی طبیعی حرفه‌ای و یک عدد کلیفون می‌باشد.
مشاهده قیمت روز، تصاویر بیشتر و خرید
در این مطلب با نکات مهم و اساسی هنگام خرید کمانچه آشنا شدیم، با رعایت این نکات می‌توانید یک کمانچه متناسب با سطح مهارت خود انتخاب کرده و همیشه از نواختن این ساز خوش صدا لذت ببرید.
در ادامه بخوانید: راهنمای خرید اینترنتی تار
هر نوع سوال، پیشنهاد و یا انتقادی دارید، آن را در بخش دیدگاه‌های همین مطلب با ما در میان بگذارید.
